Zastaw na przesyłce

Prawo zastawu to instytucja mająca na celu zabezpieczenie określonej wierzytelności. W odniesieniu do stron umowy przewozu uregulowania dotyczące zastawu można znaleźć zarówno w ustawie – Prawo przewozowe, jak i w Konwencji CMR. Zastaw na przesyłce. Jak korzystać z tego uprawnienia, by nie narazić się na odpowiedzialność?

Czym jest zastaw

Zastaw na przesyłce to odmiana zastawu na rzeczach ruchomych, uregulowanego w treści przepisów art. 306 – 326 Kodeksu cywilnego. W art. 790 § 1 Kodeksu cywilnego oraz art. 57 § 1 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe przewidziane zostały szczególne unormowania, które znajdą zastosowanie w przypadku umów przewozu realizowanych na terenie Polski (umowy bez elementu transgraniczności). W myśl pierwszego z przepisów, dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, w szczególności: przewoźnego, składowego, opłat celnych i innych wydatków, jak również dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, przysługuje przewoźnikowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Natomiast zgodnie z art. 57 § 1 prawa przewozowego, przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, z wyjątkiem przesyłek organów władzy i administracji państwowej oraz organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania.

Zastaw w przewozie krajowym

Różnica pomiędzy dwoma powyższymi przepisami jest diametralna, bowiem pierwszy z nich wskazuje na szerokie zastosowanie prawa zastawu, w tym m.in. w celu zabezpieczenia roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, podczas gdy drugi, zawarty w prawie przewozowym, ogranicza zastosowanie prawa zastawu wyłącznie do roszczeń wynikających z indywidualnie oznaczonej umowy przewozu. Dla przewoźnika, nadawcy i odbiorcy, będących stronami umowy przewozu drogowego na terenie kraju, rozstrzygające znaczenie będzie miał przepis zawarty w prawie przewozowym.

W przypadku przewozów krajowych nie ma wątpliwości, że przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce wyłącznie dla zabezpieczenia jego wierzytelności, wynikających jedynie z tego konkretnego przewozu, a nie dokonanych wcześniej między tymi samymi stronami (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2003 r., I ACa 696/03, LEX nr 621113). Oznacza to, że przewoźnik nie może korzystać z prawa zastawu na zabezpieczenie roszczeń pieniężnych przysługujących mu z tytułu innych przewozów (np. wcześniej wykonanych i nie rozliczonych z tym samym nadawcą), czy powstałych na podstawie innych stosunków prawnych niż umowa przewozu (np. z tytułu wcześniej zawartej umowy sprzedaży lub innej). Mimo powyższych wyłączeń, zastaw może zabezpieczać szereg wierzytelności powstałych w związku z przewożeniem konkretnej przesyłki, do których zaliczyć można m.in. wierzytelności z tytułu:

wynagrodzenia za przewóz
zwrotu kosztów sprawdzenia przesyłki
zwrotu kosztów przeładunku przesyłki (gdy dane dotyczące masy przesyłki, zawarte w liście przewozowym, są niezgodne ze stanem faktycznym)
zwrotu kosztów przejazdu po drogach publicznych płatnych (w przypadku takiego porozumienia)
zwrotu kosztów wywołanych dyspozycją zmiany umowy przewozu
zwrotu kosztów powstałych na skutek nieścisłości lub niedostateczności niektórych danych wskazanych w liście przewozowym
naprawienia szkody wynikłej na skutek podania w liście przewozowym lub w innej formie wskazań i oświadczeń niezgodnych z rzeczywistością i nieścisłych, niedostatecznych lub wpisanych w niewłaściwym miejscu, a także za brak, niekompletność lub nieprawidłowość innych wymaganych dokumentów
zwrotu nakładów na rzecz
odsetek od kwot przysługujących przewoźnikowi w w/w sytuacjach, za okres nie dłuższy niż 3 lata poprzedzające zbycie rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym, czyli zaspokojenie przez przewoźnika swoich wierzytelności z przedmiotu zastawu.

Wykonanie prawa zastawu na przesyłce

Zastaw w prawie przewozowym przysługuje przewoźnikowi z mocy ustawy, z chwilą powstania wierzytelności. W odróżnieniu od umownego prawa zastawu, przewoźnik nie musi zawierać w umowie przewozu (zleceniu transportowym, zleceniu dla przewoźnika lub innym podobnie nazwanym) postanowień przewidujących uprawnienie do ustanowienia zastawu na przesyłce. Wykonanie prawa zastawu następuje wyłącznie poprzez powołanie się na niego i przeciwstawienie tego uprawnienia żądaniu wydania przesyłki (pochodzącemu od uprawnionego podmiotu). Co istotne, zastaw przysługuje przewoźnikowi nawet wtedy, gdy nadawca lub odbiorca przesyłki nie są jej właścicielami.

Z prawa zastawu przewoźnik może korzystać od momentu przyjęcia przesyłki do przewozu, w praktyce najczęściej od chwili umieszczenia przesyłki w pojeździe. Od tego momentu bowiem przewoźnik może decydować o tym, co dzieje się fizycznie z przesyłką. Wygaśnięcie zastawu następuje z chwilą, kiedy przewoźnik traci możliwość władania przesyłką. Wygaśnięcie zastawu można wiązać z takimi zdarzeniami, jak na przykład:

zaginięcie przesyłki
wydanie przesyłki osobie nieuprawnionej (innej niż odbiorca umowny)
zwrot przesyłki nadawcy
wygaśnięcie wierzytelności przysługującej przewoźnikowi.

Przewoźnik może wykonywać prawo zastawu również wtedy, gdy wyda przesyłkę innemu przewoźnikowi działającemu jako podwykonawca, a ponadto wtedy, gdy odda przesyłkę osobie trzeciej na przechowanie.

Kiedy zastaw jest wątpliwy?

Jest jedna sytuacja, gdy w krajowym przewozie drogowym towarów skorzystanie przez przewoźnika z prawa zastawu jest bardzo dyskusyjne. Dotyczy to realizacji umów przewozu, w których zawarto postanowienie o odroczonym terminie zapłaty wynagrodzenia za przewóz. W mojej praktyce zdarzyło się, że przewoźnik korzystał lub zamierzał skorzystać z zastawu na przesyłce na zabezpieczenie wynagrodzenia za przewóz, pomimo zastrzeżenia w umowie przewozu, że zapłata przewoźnego nastąpi dopiero w określonym terminie po doręczeniu przesyłki odbiorcy i otrzymaniu przez nadawcę faktury VAT wraz z odpowiednimi dokumentami towarzyszącymi przesyłce (przykładowe postanowienie umowne – fracht płatny 45 dni po wykonaniu przewozu i doręczeniu faktury VAT wraz z oryginałem listu przewozowego podpisanego przez odbiorcę). W takiej sytuacji przewoźnikowi nie powinno przysługiwać uprawnienie do zastawu na przesyłce, na pokrycie kosztów przewoźnego ustalonego w umowie, z co najmniej trzech względów:

roszczenie o zapłatę wynagrodzenia jest niewymagalne, zaś zastaw na przesyłce powinien zabezpieczać takie roszczenia przewoźnika, których zapłaty przewoźnik może się domagać
postępowanie przewoźnika w takiej sytuacji, wymuszającego zapłatę wynagrodzenia, narusza w sposób rażący zasady współżycia społecznego, których należy wymagać od przedsiębiorcy – profesjonalisty na rynku, a mianowicie przestrzegania dobrych obyczajów, zasad uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania czy lojalności i zaufania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2010 r., IV CSK 555/09, Lex nr 885035)
do tożsamego zachowania przewoźnika (w odniesieniu wyłącznie do przewoźnego, a nie innych należności) dochodzi najczęściej na skutek powzięcia przez niego informacji o złej kondycji finansowej nadawcy przesyłki, zaś w takim przypadku przewoźnik prędzej powinien korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 490 § 1 kodeksu cywilnego, tj. powstrzymać się z wykonaniem przewozu (jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia), niż „straszyć” nadawcę przesyłki zastawem.

Odnośnie punktu trzeciego warto wskazać, że uprawnienie do powstrzymania się z wykonaniem przewozu nie przysługuje przewoźnikowi, jeżeli już w chwili zawarcia umowy wiedział o złym stanie majątkowym drugiej strony – art. 490 § 2 kodeksu cywilnego.

„Zastaw” na przesyłce w Konwencji CMR

Przepis art. 51 ust. 1 prawa przewozowego przewiduje, że przez fakt przyjęcia przesyłki i listu przewozowego odbiorca zobowiązuje się do zapłaty należności ciążących na przesyłce. Tymczasem w przypadku przewozów drogowym na trasach międzynarodowych, zastosowanie znajduje art. 13 ust. 2 Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR), który uzależnia wydanie towaru i drugiego egzemplarza listu przewozowego od zapłaty należności wynikającej z listu przewozowego. Należy nadmienić, że zgodnie z dyspozycją art. 6 ust l lit. i Konwencji CMR, list przewozowy powinien zawierać koszty związane z przewozem (przewoźne, koszty dodatkowe, należności celne i inne koszty powstałe od chwili zawarcia umowy do chwili dostawy).

Wynikającą z art. 13 ust. 2 Konwencji CMR przesłanką powstania po stronie przewoźnika wierzytelności w stosunku do odbiorcy przesyłki o zapłatę należności związanych z wykonaniem międzynarodowego przewozu drogowego jest wyraźne określenie ich w liście przewozowym przez podanie przynajmniej tytułu (np. opłata za przewóz) oraz wysokości należności lub co najmniej podstawy do ustalenia wysokości tych należności. (…) przepis art. 13 ust. 2 chroni z jednej strony przewoźnika, bo zobowiązuje odbiorcę do zapłaty mu należności, które nie zostały uregulowane przez kontrahenta umownego przewoźnika, czyli wysyłającego przesyłkę. Z drugiej jednak strony przepis ten chroni zarazem zasadę bezpieczeństwa obrotu, ponieważ ogranicza zakres obowiązku odbiorcy do zapłaty przewoźnikowi wyłącznie kwoty należności wynikającej z listu przewozowego.
(wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 09 lipca 2014 r., I ACa 98/14, LEX nr 1498950)

Dlaczego przywołałem powyższe unormowania? Z tej przyczyny, że wpisanie wierzytelności, w tym jej wysokość i tytuł, do listu przewozowego CMR, uprawnia przewoźnika do żądania zapłaty lub zabezpieczenia tych należności jeszcze przed wydaniem przesyłki odbiorcy. Sytuacja ta jest odmienna od regulacji prawa zastawu w polskim prawie przewozowym, gdyż wymaga od przewoźnika:

nabycia wierzytelności związanej bezpośrednio z wykonywanym przewozem
wpisania tej wierzytelności wraz z tytułem jej powstania do listu przewozowego CMR
złożenia oświadczenia odbiorcy o powstrzymaniu się z wydaniem przesyłki do czasu zapłaty lub zabezpieczenia zapłaty tej wierzytelności.

Rada autora.

Korzystanie z prawa zastawu (prawo przewozowe) czy uprawnienia do powstrzymania się z wydaniem przesyłki (Konwencja CMR) wymaga odpowiedniej analizy stanu faktycznego i właściwej oceny, którą instytucję należy zastosować, oraz czy przewoźnik posiada argumenty pozwalające na wykazanie zasadności skorzystania z któregoś z uprawnień.

W najbliższych dniach postaram się przygotować projekt oświadczenia o skorzystania z prawa zastawu oraz o powstrzymaniu się z wydaniem przesyłki, który dostępny będzie w zakładce Wzory dokumentów.

Dodaj bloga do ulubionych: