Prawo zastawu to instytucja mająca na celu zabezpieczenie określonej wierzytelności. W odniesieniu do stron umowy przewozu uregulowania dotyczące zastawu można znaleźć zarówno w ustawie – Prawo przewozowe, jak i w Konwencji CMR. Zastaw na przesyłce. Jak korzystać z tego uprawnienia, by nie narazić się na odpowiedzialność?
Czym jest zastaw
Zastaw na przesyłce to odmiana zastawu na rzeczach ruchomych, uregulowanego w treści przepisów art. 306 – 326 Kodeksu cywilnego. W art. 790 § 1 Kodeksu cywilnego oraz art. 57 § 1 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe przewidziane zostały szczególne unormowania, które znajdą zastosowanie w przypadku umów przewozu realizowanych na terenie Polski (umowy bez elementu transgraniczności). W myśl pierwszego z przepisów, dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, w szczególności: przewoźnego, składowego, opłat celnych i innych wydatków, jak również dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, przysługuje przewoźnikowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Natomiast zgodnie z art. 57 § 1 prawa przewozowego, przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, z wyjątkiem przesyłek organów władzy i administracji państwowej oraz organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania.
Zastaw w przewozie krajowym
Różnica pomiędzy dwoma powyższymi przepisami jest diametralna, bowiem pierwszy z nich wskazuje na szerokie zastosowanie prawa zastawu, w tym m.in. w celu zabezpieczenia roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom, podczas gdy drugi, zawarty w prawie przewozowym, ogranicza zastosowanie prawa zastawu wyłącznie do roszczeń wynikających z indywidualnie oznaczonej umowy przewozu. Dla przewoźnika, nadawcy i odbiorcy, będących stronami umowy przewozu drogowego na terenie kraju, rozstrzygające znaczenie będzie miał przepis zawarty w prawie przewozowym.
W przypadku przewozów krajowych nie ma wątpliwości, że przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce wyłącznie dla zabezpieczenia jego wierzytelności, wynikających jedynie z tego konkretnego przewozu, a nie dokonanych wcześniej między tymi samymi stronami (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2003 r., I ACa 696/03, LEX nr 621113). Oznacza to, że przewoźnik nie może korzystać z prawa zastawu na zabezpieczenie roszczeń pieniężnych przysługujących mu z tytułu innych przewozów (np. wcześniej wykonanych i nie rozliczonych z tym samym nadawcą), czy powstałych na podstawie innych stosunków prawnych niż umowa przewozu (np. z tytułu wcześniej zawartej umowy sprzedaży lub innej). Mimo powyższych wyłączeń, zastaw może zabezpieczać szereg wierzytelności powstałych w związku z przewożeniem konkretnej przesyłki, do których zaliczyć można m.in. wierzytelności z tytułu:
- wynagrodzenia za przewóz
- zwrotu kosztów sprawdzenia przesyłki
- zwrotu kosztów przeładunku przesyłki (gdy dane dotyczące masy przesyłki, zawarte w liście przewozowym, są niezgodne ze stanem faktycznym)
- zwrotu kosztów przejazdu po drogach publicznych płatnych (w przypadku takiego porozumienia)
- zwrotu kosztów wywołanych dyspozycją zmiany umowy przewozu
- zwrotu kosztów powstałych na skutek nieścisłości lub niedostateczności niektórych danych wskazanych w liście przewozowym
- naprawienia szkody wynikłej na skutek podania w liście przewozowym lub w innej formie wskazań i oświadczeń niezgodnych z rzeczywistością i nieścisłych, niedostatecznych lub wpisanych w niewłaściwym miejscu, a także za brak, niekompletność lub nieprawidłowość innych wymaganych dokumentów
- zwrotu nakładów na rzecz
- odsetek od kwot przysługujących przewoźnikowi w w/w sytuacjach, za okres nie dłuższy niż 3 lata poprzedzające zbycie rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym, czyli zaspokojenie przez przewoźnika swoich wierzytelności z przedmiotu zastawu.
Wykonanie prawa zastawu na przesyłce
Zastaw w prawie przewozowym przysługuje przewoźnikowi z mocy ustawy, z chwilą powstania wierzytelności. W odróżnieniu od umownego prawa zastawu, przewoźnik nie musi zawierać w umowie przewozu (zleceniu transportowym, zleceniu dla przewoźnika lub innym podobnie nazwanym) postanowień przewidujących uprawnienie do ustanowienia zastawu na przesyłce. Wykonanie prawa zastawu następuje wyłącznie poprzez powołanie się na niego i przeciwstawienie tego uprawnienia żądaniu wydania przesyłki (pochodzącemu od uprawnionego podmiotu). Co istotne, zastaw przysługuje przewoźnikowi nawet wtedy, gdy nadawca lub odbiorca przesyłki nie są jej właścicielami.
Z prawa zastawu przewoźnik może korzystać od momentu przyjęcia przesyłki do przewozu, w praktyce najczęściej od chwili umieszczenia przesyłki w pojeździe. Od tego momentu bowiem przewoźnik może decydować o tym, co dzieje się fizycznie z przesyłką. Wygaśnięcie zastawu następuje z chwilą, kiedy przewoźnik traci możliwość władania przesyłką. Wygaśnięcie zastawu można wiązać z takimi zdarzeniami, jak na przykład:
- zaginięcie przesyłki
- wydanie przesyłki osobie nieuprawnionej (innej niż odbiorca umowny)
- zwrot przesyłki nadawcy
- wygaśnięcie wierzytelności przysługującej przewoźnikowi.
Przewoźnik może wykonywać prawo zastawu również wtedy, gdy wyda przesyłkę innemu przewoźnikowi działającemu jako podwykonawca, a ponadto wtedy, gdy odda przesyłkę osobie trzeciej na przechowanie.
Kiedy zastaw jest wątpliwy?
Jest jedna sytuacja, gdy w krajowym przewozie drogowym towarów skorzystanie przez przewoźnika z prawa zastawu jest bardzo dyskusyjne. Dotyczy to realizacji umów przewozu, w których zawarto postanowienie o odroczonym terminie zapłaty wynagrodzenia za przewóz. W mojej praktyce zdarzyło się, że przewoźnik korzystał lub zamierzał skorzystać z zastawu na przesyłce na zabezpieczenie wynagrodzenia za przewóz, pomimo zastrzeżenia w umowie przewozu, że zapłata przewoźnego nastąpi dopiero w określonym terminie po doręczeniu przesyłki odbiorcy i otrzymaniu przez nadawcę faktury VAT wraz z odpowiednimi dokumentami towarzyszącymi przesyłce (przykładowe postanowienie umowne – fracht płatny 45 dni po wykonaniu przewozu i doręczeniu faktury VAT wraz z oryginałem listu przewozowego podpisanego przez odbiorcę). W takiej sytuacji przewoźnikowi nie powinno przysługiwać uprawnienie do zastawu na przesyłce, na pokrycie kosztów przewoźnego ustalonego w umowie, z co najmniej trzech względów:
- roszczenie o zapłatę wynagrodzenia jest niewymagalne, zaś zastaw na przesyłce powinien zabezpieczać takie roszczenia przewoźnika, których zapłaty przewoźnik może się domagać
- postępowanie przewoźnika w takiej sytuacji, wymuszającego zapłatę wynagrodzenia, narusza w sposób rażący zasady współżycia społecznego, których należy wymagać od przedsiębiorcy – profesjonalisty na rynku, a mianowicie przestrzegania dobrych obyczajów, zasad uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania czy lojalności i zaufania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2010 r., IV CSK 555/09, Lex nr 885035)
- do tożsamego zachowania przewoźnika (w odniesieniu wyłącznie do przewoźnego, a nie innych należności) dochodzi najczęściej na skutek powzięcia przez niego informacji o złej kondycji finansowej nadawcy przesyłki, zaś w takim przypadku przewoźnik prędzej powinien korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 490 § 1 kodeksu cywilnego, tj. powstrzymać się z wykonaniem przewozu (jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia), niż „straszyć” nadawcę przesyłki zastawem.
Odnośnie punktu trzeciego warto wskazać, że uprawnienie do powstrzymania się z wykonaniem przewozu nie przysługuje przewoźnikowi, jeżeli już w chwili zawarcia umowy wiedział o złym stanie majątkowym drugiej strony – art. 490 § 2 kodeksu cywilnego.
„Zastaw” na przesyłce w Konwencji CMR
Przepis art. 51 ust. 1 prawa przewozowego przewiduje, że przez fakt przyjęcia przesyłki i listu przewozowego odbiorca zobowiązuje się do zapłaty należności ciążących na przesyłce. Tymczasem w przypadku przewozów drogowym na trasach międzynarodowych, zastosowanie znajduje art. 13 ust. 2 Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR), który uzależnia wydanie towaru i drugiego egzemplarza listu przewozowego od zapłaty należności wynikającej z listu przewozowego. Należy nadmienić, że zgodnie z dyspozycją art. 6 ust l lit. i Konwencji CMR, list przewozowy powinien zawierać koszty związane z przewozem (przewoźne, koszty dodatkowe, należności celne i inne koszty powstałe od chwili zawarcia umowy do chwili dostawy).
Wynikającą z art. 13 ust. 2 Konwencji CMR przesłanką powstania po stronie przewoźnika wierzytelności w stosunku do odbiorcy przesyłki o zapłatę należności związanych z wykonaniem międzynarodowego przewozu drogowego jest wyraźne określenie ich w liście przewozowym przez podanie przynajmniej tytułu (np. opłata za przewóz) oraz wysokości należności lub co najmniej podstawy do ustalenia wysokości tych należności. (…) przepis art. 13 ust. 2 chroni z jednej strony przewoźnika, bo zobowiązuje odbiorcę do zapłaty mu należności, które nie zostały uregulowane przez kontrahenta umownego przewoźnika, czyli wysyłającego przesyłkę. Z drugiej jednak strony przepis ten chroni zarazem zasadę bezpieczeństwa obrotu, ponieważ ogranicza zakres obowiązku odbiorcy do zapłaty przewoźnikowi wyłącznie kwoty należności wynikającej z listu przewozowego.
(wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 09 lipca 2014 r., I ACa 98/14, LEX nr 1498950)
Dlaczego przywołałem powyższe unormowania? Z tej przyczyny, że wpisanie wierzytelności, w tym jej wysokość i tytuł, do listu przewozowego CMR, uprawnia przewoźnika do żądania zapłaty lub zabezpieczenia tych należności jeszcze przed wydaniem przesyłki odbiorcy. Sytuacja ta jest odmienna od regulacji prawa zastawu w polskim prawie przewozowym, gdyż wymaga od przewoźnika:
- nabycia wierzytelności związanej bezpośrednio z wykonywanym przewozem
- wpisania tej wierzytelności wraz z tytułem jej powstania do listu przewozowego CMR
- złożenia oświadczenia odbiorcy o powstrzymaniu się z wydaniem przesyłki do czasu zapłaty lub zabezpieczenia zapłaty tej wierzytelności.
Rada autora.
Korzystanie z prawa zastawu (prawo przewozowe) czy uprawnienia do powstrzymania się z wydaniem przesyłki (Konwencja CMR) wymaga odpowiedniej analizy stanu faktycznego i właściwej oceny, którą instytucję należy zastosować, oraz czy przewoźnik posiada argumenty pozwalające na wykazanie zasadności skorzystania z któregoś z uprawnień.
W najbliższych dniach postaram się przygotować projekt oświadczenia o skorzystania z prawa zastawu oraz o powstrzymaniu się z wydaniem przesyłki, który dostępny będzie w zakładce Wzory dokumentów.